An t-Amadan
’S e Tòmas Moireibh, amadan an Rìgh Sheumais a Ceithir, a dh’innseas an sgeulachd ‘An Ròs a Leigheas’ dhuinn.
Bha amadain aig daoine beairteach air feadh an t-saoghail anns na linntean a dh’fhalbh. Uaireannan, bhiodh an t-àbhachdas aca ro gheur, ro sgaiteach – leugh mi mu dhithis air an deach binn bàis a thoirt a-mach! Ach sheachain na h-amadain ud am peanas aca: fhuair a’ chiad fhear cead airson ‘iarrtas deireannach’ a bhith aige – dh’iarr e air a mhaighstir gun leigeadh e leis am Bìoball air fad a leughadh, bho chòmhdach gu còmhdach, mus bàsaicheadh e; fhuair an dàrna fear cead dòigh a bhàis a thaghadh – thagh e ‘an t-seann aois’.
Seo sgeulachd dhualchasach.
Bha amadan aig seann uachdaran Gàidhealach – fear òg mun aon aois ri a mhic fhèin ged a bha e mar phàiste anns na rudan neònach èibhinn a chanadh e. A dh’aindeoin sin, bhiodh Gilleasbuig – sin an t-ainm a bh’ air – a’ faighinn gu cnag na cùise ann an gnothach toinnte nuair nach biodh duine eile a’ dèanamh bun no bàrr dheth. Bu tric a bhiodh an t-uachdaran agus an t-amadan nan suidhe ri tac an teine feasgar, agus iad a’ bruidhinn a-null agus a-nall còmhla ri chèile.
Mar chomharradh air a’ mheas a bh’ aige air, thug an t-uachdaran bata grinn do Ghilleasbuig. Ghiùlain an t-amadan am bata le moit mar shuaicheantas air a dhreuchd.
Chaidh na bliadhnaichean seachad gus an tàinig an latha anns an do dh’fhàs an t-uachdaran tinn. Nuair a bha e ri uchd bàis, chuir e fios air an amadan a chum ’s gun leigeadh e a bheannachd leis. Bha e faiceallach anns na thuirt e ris – cha robh e airson Gilleasbuig a chur fo sprochd.
‘Beannachd leat, a Ghilleasbuig,’ ars esan. ‘Tha e glè choltach gur e seo àm bàis dhòmhsa. Feumaidh mi falbh.’
‘Agus càite a bheil sibh a’ dol?’ dh’fhaighnich Gilleasbuig.
‘Ò, chan eil fhios agam,’ fhreagair an t-uachdaran.
‘Tha sibh a’ falbh,’ arsa Gilleasbuig, ‘ach chan eil fhios agaibh càite a bheil sibh a’ dol! Seo dhuibh am bata – is sibhse amadan mòran nas motha na mise!’
(Le taing don leabhar An Iuchair Òir, searmonan leis an Urr Calum MacLeòid, deasaichte le Tòmas MacCalmain, Stirling Tract Enterprise 1950.)